Modern Arnavutluk’un Kralı
1912 yılında Osmanlı İmparatorluğundan ayrılarak bağımsızlığını kazanan Arnavutluk devletinin tarihinde ve siyasetinde önemli rol oynamış ve 1928 yılında Arnavutların Kralı Zogu I ünvanıyla kral olan Ahmet Zogu modern Arnavutluk tarihinde çok önemli bir yere sahiptir. Zogu,1920 yılında İçİşleri Bakanı,1925’te başbakan ve cumhurbaşkanı ve 1928 yılında Arnavutluk kralı olmuştur.Ahmet Zogu ve dönemini daha iyi anlamamız için Arnavutluk’un bağımsızlığından,Ahmet Zogu’nun krallığını ilan ettiği 1928 yılına kadarki önemli tarihi olaylara kısaca değinmemiz gerekir.
Osmanlı idaresinde yaklaşık 500 yıl kalmış olan Arnavutluk uzun süren savaşlardan sonra 1912’de Arnavut İsmail Kemal Bey Vlora önderliğinde bağımsızlığını ilan etti.Arnavutluk’un Avlonya (Vlora) şehrinde kurulan hükümetin en önemli görevi ekonomik bakımından zayıf düşmüş bir ülkeyi kalkındırmaktı.Yeni kurulmuş bu hükümet geçici bir hükümetti.Ülkede eğitim,sağlık ve ekonomi sorunlarının öncellikle halledilmesi gerekiyordu.Günyedeki komşu ülke olan Yunanistan ve kuzeyde Sırbistan gibi ülkeler birtakım emperyalist düşüncelerle Arnavutluk topraklarını işgal etmeye ve kendi aralarında paylaşmak için harekete geçmişti.Bu dönemde Karadağ ve Sırp orduları birçok defa Kuzey Arnavutlukta sivil halkı katletmiştir.Bu zor dönemde ülkeyi dıştan gelen saldırılara karşı savunmak için güçlü bir ordu kurulması gerekiyordu.Ekonomik bakımından güçsüz olan devlet bunu başaramamıştı.Halk gönüllü olarak ülkeyi kendisi savunuyordu.Örneğin,Çerçiz Topulli adlı Arnavut lider güney sınırların korunmasında katkısı büyüktür.
1928 yılında Arnavutluk Kralı olan Ahmet Zogu 1895 yılında Arnavutluk Mat şehrinin Burgajet kasabasında doğmuştur.Babası Cemal Bey Zogolli,Mat bölgesinin paşasıydı.Annesi Sadiye Hanım ise ünlü Arnavut Toptani ailesindendi.1910-1920 yılına kadar Arnavutluk siyasetinde önemli rol oynamış olan Arnavut Esat Paşa Toptani de bu büyük ailenin en çok tanınan isimlerden biriydi.Zogolli ve Toptani gibi aileler geniş topraklara sahip ve zengin ailelerdi.Bunun gibi ünlü ailelerden biri de Berat ve çevresinin idaresinde aktif olan ve geniş toprak sahibi Vrioni ailesiydi.Osmanlı İmparatorluğunda özellikle 18yy’dan başlayarak çeşitli sebebplerden dolayı merkezi otoritenin zayıflamasıyla Arnavutluk gibi bölgelerde Osmanlı merkezi yönetimi tarafından görevlendirilmiş Arnavut yerel yöneticiler neredeyse yarı bağımsız duruma gelmişlerdir. Yanyada bağımsız paşalık kuran ve Yanya Aslanı olarak anılan Arnavut Tepedelenli Ali Paşa,Berat ve çevresini yöneten Arnavut Ahmet Kurt Paşa ve İşkodra bölgesinde Arnavut Mehmet Buşati Paşa bu dönemde imparatorluğun merkezi otoritesinden neredeyse bağımsız duruma gelerek ve yabancı devletlerle antlaşmalar yapacak duruma gelmişlerdir. 19.yy’da Toptani,Buşati,Zogolli ve Vlora gibi büyük ailelerden önemli Arnavut paşaları çıkmıştır.Bu ailelerin insanları daha iyi bir eğitim alıyor ve ticaretle de uğraşıyordu.
Ahmet Zogu 1905 yılında İstanbul’da yerleşir.Eğitimine Mektebi Sultan-i de (Lycee Imperial de Galatasaray) bugünkü adıyla Galatasaray Lisesi olarak bilinen lisede devam eder.Bu lise imparatorlukta batılı tarzda eğitim veren iyi bir okuldu.Galatasaray Lisesinden birçok aydın yetişmiştir. Zogu 1912 yılında Arnavutluk’a geri döner.İşkodraya giderek kuzeyden gelen ve Arnavutluk topraklarını işgal etmek amacıyla gelen Sırp ve Karadağlı birliklerine karşı şehri savunur.Osmanlı paşası Hasan Rıza Paşa ve Ahmet Zogu’nun dayısı olan Esat Paşa Toptani,İşkodra şehrini kahramanca savunmuşlardır.
1914 yılında Birinci Dünya Savaşının başladığı sırada Ahmet Zogu,Balkanlarda Avusturya-Macaristan imparatorluğu tarafında savaşmıştır.Ekim 1913’te Arnavutluk Draç (Durres)’ta paralel bir hükümet kurmuş olan Esat Paşa Toptani,Avlonya’da 1912 yılında Arnavutluk bağımsızlığını ilan etmiş olan İsmail Kemal Bey hükümetine karşıydı.Ayrıca Esat Paşa’nın Draç şehrindeki paralel hükümeti Arnavutluk zararına hareket ederek yabancı hükümetlerin lehine ülkeyi kötü yönden etkileyecek kararlara imza atmıştı.1920 yılında bu durumdan rahatsız olan ülkenin aydınları Arnavutlukta reformların yapılması ve modern bir anayasanın yapılması için Arnavutluk Lushnje (Luşnye) kentinde kongre düzenlediler.Berat şerinden İlias Vrioni ve Llambi Goxhomani, Tiranadan Abdi Toptani, Dibra’dan Dine Nasufi, Ramiz Daci ve diğer şehirlerden delegeler katıldı.Ahmet Zogu bu kongrede Mat şehrinin delegesi olarak katılmıştır.Luşnye kentinde toplanan bu aydınları amacı Esat Paşa Toptani’nin Arnavutluk zararına olan kararlarını etkisiz kılmak ve bağımsız,demokratik yeni bir hükümet kurmak için toplanmışlardı.Bu kongrede alınan önemli kararlardan biri modern anlamda parlamentonun kurulmasıdır.Alınan kararlarla Ahmet Zogu iç işleri bakanı,Süleyman Delvina başbakan seçilmiştir.Esat Paşa’nın hükümetinin görevi bu kararlarla sona ermiş ve aldığı kararlar yok hükmünde sayılmıştır.Kongrede alınan önemli kararlardan biri de Tiran şehrinin geçici olarak başkent yapılmasıdır.1925 yılında Tiran şehri resmi olarak Arnavutluk’un başkenti ilan edilmiştir.
Esat Paşa Toptani, Lushnje Kongresinden sonra yurtdışına kaçar.Yurtdışında Arnavutluk aleyhindeki siyasetine devam eden Esat Paşa Toptani 13 haziran 1920 yılında Avni Rustemi tarafından öldürülür. Avni Rustemi,Fransada yargılandıktan belirli bir süre sonra serbest bırakılır.1924 yılında Avni Rustemi, Esat Paşa’nın yanlıları tarafından öldürülür.Olaydan sonra birçok şehirde protestolar düzenlendi.1924 yılına gelindiğinde Ahmet Zogu ve İlias Vrioni hükümeti, halk tarafından da desteklenen ve Arnavutluk tarihinde Haziran Hareketi olarak bilinen hükümet darbesi (Coup D’etat) ile düşürülür.Bu olay Demokratik Devrimci Hareketi olarak da bilinir. Olaydan sonra Ahmet Zogu, Yugoslavya’ya sığınmak için ülkeden uzaklaşır.Haziran hareketinin mimarlarından biri de ünlü Arnavut aydın Fan Noli’dir.Birçok tarihçinin görüşüne göre bu hareket halkın çoğunluğu tarafından benimsendiği için bir darbe olmayıp bir devrimdir.1924 yılı Haziran hareketi ile halk tarafından desteklenen aydınlar iktidarı ele geçirmişlerdir.Fan Noli,başbakan seçilmiştir.Dünyaca tanınmış bir aydın olan Fan Noli demokratik bir rejimi savunuyordu.Ona göre demokratik olmayan önceki hükümetin uzaklaştırılmasının sebeplerinden biri de ‘zengin’ sınıfından olan kabine üyelerinin halktan çeşitli yollarla vergiler alması ve halkın bu durumdan rahatsızlık duymasıdır.Demokratik bir sistem getirmesi beklenen Fan Noli hükümeti de reformlarında başarılı olamadı. Aralık 1924’te Ahmet Zogu, Yugoslavya’nın da desteğini alarak Arnavutluk’a büyük bir ordu ile geri döndü.Sonuç olarak haziranda başa geçen Fan Noli hükümeti uzaklaştırıldı.Tehlikeyi gören ve kan dökülmesini istemeyen Fan Noli vatanını terk ederek Avusturya’nın Viyana şehrine yerleşir.
İktidarı tekrar ele geçiren Ahmet Zogu,parlamentoya devrimde yer alan kişileri cezalandırmak için mahkemelerin kurulmasını teklif etmiştir.Kurulan mahkeme Fan Noli hakkında yokluğunda ölüm cezası kararı verir.Bu karar hiç uygulanmadı.Ahmet Zogu,Şubat 1925 parlamento tarafından Arnavutluk cumhurbaşkanı seçildi. 1928 yılında Anayasa komisyonunda Arnavutluk’un ‘’meşruti monarşi’’ sistemine geçilmesi konusu tartışıldı. Uzun görüşmeler sonuda anayasaya dayanan meşruti bir sistemin getirilmesi kararlaştırıldı.1 Eylül 1928 yılında Ahmet Zogu ‘’Arnavutların Kralı 1. Zog’’ ünvanıyla devletin başına getirilmiştir.Bu rejim demokratik parlamenter rejimden,monarkın yani kralın yetkilerinin anayasa tarafından sınırlandığı ‘’meşruti monarşi’’ rejimine dönüştürülmüştür.Bu sistem de demokratik bir sistem olarak kabul edilebilirdi.Çünkü kralın karşısında yine bir parlamento olacak ve yetkileri bu parlamento tarafından oylanan anayasa tarafından sınırlandırılacaktı.Monark yani kral öldüğünde yerine oğlu devletin başına geçebilecekti.Bu yeni sistemde devletin başında ‘’cumhurbaşkanı’’ yerine ‘’kral’’olacaktı. Bu yüzden bu sistem kralın yetkilerinin sınırsız olduğu mutlak monarşı sistemiyle karıştırılmamalıdır.
Anavutlukta meşruti monarşinin ilan edilmesi olayı yabancı devletlerden gelen diplomatların da katılmasıyla haftalarca kutlanmıştır.Aynı yıl birçok Avrupa devletlerinin kanunlarından iktibas yoluyla medeni kanun,ticaret kanunu,ceza kanunu vb. kanunlar alınarak yeni kanunlar hazırlanmış ve hukuk reformu gerçekleştirilmiştir.Yeni bir esas teşkilat kanunu yani anayasa (Arnavutça:statut yada anayasa) hazırlanarak 1928 yılında yürürlüğe girmiştir.Modern Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa kemal Atatürk gibi Arnavutluk Kralı Ahmet Zogu gerçekleştirdiği idari, hukuki ve ekonomik reformlarıyla Arnavutluk Devletinin çağdaş medeniyetler seviyesine getirmiştir.1928 yılının Arnavutluk anayasasında açıkça devletin laik ve dinler karşısında tarafsız olduğu kabul edilmiştir.
Ahmet Zogu 1938 yılında ünlü Macar kontesi Geraldina Appony ile evlenir.1911’de Trablusgarp’ı Osmanlılardan alarak kendi topraklarına katmış olan İtalya, İngiltere ve Almanya’dan sonra sömürge yarışında geri kalmamak için zayıf ülkelere göz dikerek onları işgal etmek için planlar yapar.Bu siyasetin sonucu olarak İtalya’da Faşist bir rejim kurmuş olan Mussolini, Arnavutluk topraklarını kendi topraklarına katmak amacıyla Nisan 1939 yılında Arnavutluk’u işgal eder.Kral Ahmet Zogu her bakımdan İtalyadan daha zayıf olan ülkesinin faşist İtalya’nın askeri kuvvetleri karşısında hiçbir şansı olmadığını düşünerek Arnavutluk’u terk eder.O zamanlarda kendini güvenli hissettiği Yunanistan’da yerleşir. Daha sonra 3 mayıs 1939’da Türkiye’ye gelir. Türkiyeden sonra sırasıyla İngiltere, Romanya, Polonya, Litvanya, Finlanda, İsveç ve Romanya’da yerleşir. 1946 yılında Arnavut kökenli Mısır valisi sonra kralı olan Kavalalı Mehmet Ali Paşa hanedanından Kral Faruk’un davetiyle Mısır’da yerleşir. Arnavutluk Kralı Ahmet Zogu 1961 yılında Fransa’da vefat etmiştir.
Osmanlı İmparatorluğu’ndan en son ayrılan Arnavutluk, ulusal birliğini diğer Avrupa ülkelerinden daha geç bir zamanda kurmuştur. Bu dönemde Arnavutluk, güneyde Yunan, kuzeyde Sırp tehditleri ile uğraşmak zorunda kalmıştır. Ayrıca 26 Nisan 1915 yılında İtilaf devletleri (İngiltere-Fransa-Rusya ve İtalya) arasında imzalanan Gizli Londra Antlaşmasına göre Arnavutluk toprakları bu devletler arasında paylaşılacaktı. Bu antlaşmaya göre Arnavutluk topraklarının büyük bir bölümü İtalyaya ait olacaktı. Antlaşmadan hemen sonra İtalya Arnavutluk topraklarını işgal etmek için bir ordu gönderdi. Ancak italyanlar başarılı olamadan geri çekildiler (1920).Çeşitli sebeplerden dolayı Arnavutluk için tehlikeli olan bu antlaşma uygulanamadı. Bu zor dönemlerde Arnavutluk’ta idari,hukuki ve ekonomik reformları gerçekleştiren Ahmet Zogu Arnavutluk tarihi açısından çok önemli bir yere sahiptir.1912 yılında bağımsızlığını kazanmış Arnavutluk Avlonya şehrinde kurulan hükümet geçici bir hükümetti. Reform yapmak için imkanı yoktu. Ahmet Zogu ise zayıf durumda olan Arnavutlukta reformlar yaparak modern anlamda devlet kurmuştur.
Genti FANİ
Kaynaklar
”Prefektura e Beratit” Marela GUGA (Arnavutça eser)
”Historia e Çamerise” Kristo FRASHERİ (Arnavutça eser)
”Ahmet Zogu” Blendi FEVZİU (Arnavutça eser) vb kaynaklar.