Sayın Markela NİŞ’in tezi.
Dili en ideal biçimde öğrenebilmek için o dilin kökenlerine inmek gerekir. Dil önce konuşulur sonra yazılır. Dilin tarihi, yazıldığı günden itibaren başlar. Ne yazık ki Arnavut dili için bu süreç karanlıktır.
Dilin kökleri Pelasg dilinden İlirya diline daha sonra Arnavutçaya uzar. Kanıtlanmış bir gerçektir ki Arnavutça dili, Hint-Avrupa dil ailesindendir. Arnavut dilinin ve tarihinin eskiliğini kanıtlayabilmek için arkeolojik ve dil bilimsel sonuçlarından yardım alınır.[1]
[1]Shaban Demiraj, Gjuha Shqipe dhe Historia e Saj,Tirane,Shtypshkronja Mihal Duri,1988, s.25.
İnsanlığın en eski izleri, Arnavutluk ve çevresinde musteriyonlar döneminde yani orta Paleotik çağda görülmüştür.
Saranda ve İşkodra illeri civarlarında sivri uçlu tırmık gibi aletler bulunmuştur.
Birden fazla neolitik yerleşkeler bulunmuştur. (Dibra, Korçe, Kukes,)
Paleotik çağın, soğuk ve nemli iklimi Meozolitik dönemde yerini daha yumuşak bir iklime bırakmıştır. Neolitik çağ boyunca Arnavutluk’ta ki yaşam uygun hava şartları sayesinde daha kolay geliştirilmiştir.
Arnavutluk’ta ki kalkolitik dönem M.Ö 3000 yılları ile M.Ö 1200 yıllarını kapsar. Bu bilgiler Korça ovasındaki kalıntılardan, Bronz kültüründen, İşkodra yakınındaki yerleşkelerden, Saranda ’da ki Nezir mağarasındaki kalıntılardan, Kukes, Korçe, Elbasan, Lushnje, Vlore, Dermek Tümülüs mezarlıklarından anlaşılır. Balkan yarımadasının en eski ve yerli uluslarından Pelasg kökenli İlirlerden inen Arnavutların 5.000 dili olduğuna göre yazılarda olması gerekir. Yazılmış ve yayınlardan kalma belgeler var ancak gün yüzüne çıkarılamamıştırlar.[2]
[2] https://sqm.wikipedia.org Parahistoria12-10-2016,ora,23.00
İsim Yapan Yabancı Bilim Adamlarımız
Arnavut dilinin İliryalılara dayandığını kanıtlamıştır.
Arnavut halk dilinin üzerinde bilimsel olarak çalışan ilk albanologtur. Tunman Yunan, Latin, Bizans , Slavca ve Arnavutça sözlüğünü (Theodhor Kavalioti) araştırmıştır.
Johan ve Arnavut dilbilimci Kostandin Kristofaridhi tarafından 3 cilt ‘Arnavut Dil Kültürü ve Tarihi’ni yayınlamışlardır. Arnavutça İliryanın akışıdır. İliryanın Pellasgianın akışı olduğunu kanıtlamışlardır
Bopp 1864te ‘Karşılaştırmalı Dil Bilgisi Kompozisyonunu yayınlamıştır. Arnavut dili dünyanın eski dillerinden biri olduğunu onaylamıştır.
1883te ‘Hint-Avrupa Dillerinde Arnavut Dilinin Konumunu’ yayınlamıştır.
1894te ‘Pelasg ve Onun Soyundan Gelenler’ kitabında Arnavut dili Pelasg dilinin en sadık, güzel, temiz ses olarak görünür.
Holder 35 sene Arnavut dilinin üzerine bilimsel çalışma yapmıştır.
Nobert hayatını Arnavut dilinin çalışmalarını adamıştır[1].
[1] Albasoul.com 2007, 13-10-2016,ora 13.00 , bu bilgiler “Enigma” R.D Angly, Evdin Ezhak “shqipetartet” ,Aristdh Kolia “ Arvanitet dhe prejardhja, egrekeve, “Gjuha e Zotit” revista “Ekskluzive” Botimi i Prishtines, “ İliada” i Homerit adlı kitaplardan alınmıştır.
Arnavut Bilim Adamları
De Rada, Pashko Vasa, Kostandin Çekrezi, Kristo Dako, Profesör Eqerem Çabej, Aleks Buda’dır.
Çokça çalışmalardan ve bir çok delillerden sonra Arnavut dili ve halkı İlir soyundan gelir ve İlirler Pelasglardandır sonucuna varılır.
Arnavutça, Yunanca, Latince dilleri karşılaştırıldığında Arnavutçanın daha önce oluştuğu onaylanmıştır.
Pelasglardan kalma şehir, nehir, dağ isimleri
Pelasglardan kalma günümüzde kullanılan özel isimler;
Pelasglardan kalma günümüzde kullanılan özel isimler; Alket,Tomorr,Drini,İlir,Teuta,Genti,Hektor, Bardhyl vs.
Zaman zaman birbirlerinin yerini tutmuş 4 çeşit metin bilinir;
[2] Revista Dituria ,İsveç, 2008, QKSH Migjeni
M.Ö 2.000de Fenikeliler alfabetik yazıyı kurdular. Her sesin kendine özel bir işareti vardı. Jani Vreto, Heredot ve Diodor’a dayanarak M.Ö ‘İyon Pelasgları Fenike kolonilerinden harfleri ilk alanlardır. Bu harflerden değişik biçimde Latin Alfabesi oluşmuştur.
Girit’te taşın üstünde Dorionlılara ait eski metin bulunmuştur. Metinde Tosk diyalektiyle Tanrı (Dionysius) anlatılır. İskender Rıza’ya göre metinde Yunanca ve Latinceden hiçbir harf yoktur. İtalya’da Peruxhia ilinde eski bir taş bulunmuştur. Taşın adı ‘Toskane’dir. Anlamı Toskanlıyım demektir.
Dubrovnik Roguza arşivinde bulunan 1284 yılına ait Arnavut dilinin var oluşuna dair ilk kanıtlanmış belgede diyor ki ‘ Dağda Arnavutça seslenen bir ses duydum.’
1308de Dominik piskoposu Balkanlar’dan bahsederken bir belgede ‘Arnavutların Latinceden tamamen farklı bir dilleri olması rağmen Arnavutlar bütün kitaplarında Latin harflerini kullanıyorlar.’ diye bahsetmiştir.
Ülikin piskoposu Monakolu Brocardus, Ehlisalip seferine hazırlanan Vallois prensi Philippe’e 1332 yılında gönderdiği ve ‘Directorium and Passaguim Façenda’ adlı yapıtında yayımlanan raporuna göre, şöyle diyordu:
‘Arnavutların Latinceden ayrı olarak tamamen başka bir dili vardır. Bununla birlikte, onlar, tüm kitaplarında Latin harflerini kullanıyorlar.
Alman Arnold Fon Harf 1496 yılında Filistin’e giderken Arnavut kıyılarında (Ulqin, Durres, Sazan) yolculuk esnasında insanlarla iletişim kurabilmek için 34 tane kelimeyi ve 1den 1000e kadar sayıları Almanca tercümeleriyle not etti. Arnavut diline ait 2. belge olan bu küçük sözlük 1860ta yayınlanmıştır.
Rumen tarihçinin keşfettiği belge Arnavut dili açısından çok değerlidir ve günümüzde Floransa’da Biblotika Medical Laurensionada bulunmaktadır.
Un’te paghesont pr’emenit , t’atit e, t’birit e t’spirit senit. ( Ben; baba, oğul ve kutsal ruh adına vaftiz ediyorum.) Bir formül olan bu cümle muhtemelen Arnavut rahipler tarafından, Arnavutların anlayabilmelerini sağlamak için kullanılmıştır.[3]
[3] www.gjuhashqipe.com (Academia Republici Socialiste Romania 1971), 14-10-2016 , 22:10
İlk metinler
1555 yılında Gjon Ded Buzuku’nun ‘Meshari’ ile (ayin name) yeni ve geniş bir evre açıldı. Buzuk Latin, alman ve greko-silirik dillerinin harflerini alarak ABC’yi genişletti. Meshari 220 sayfa 154.000 kelimeden oluşmaktadır.
Bu ABC, Pyetır Budi (1556-1623)
Frang Bardhi (1606-1643)
Pjeter Bogdani (1625-1689)
Leke Matrenga (1560-1619) tarafından kullanılmıştır.
1592 yılında Leke Matrenganın metini ‘Hristiyan Öğrenimi’
1621 ‘Roman Ritüel’ , İtraf Beyanı
Frang Bardhinin Latin-Arnavutça sözlüğü. Burada atasözleri de bulunmaktadır. Bardhi Arnavut dilinin ilk sözcük bilim adamıdır.
1703 yılında ‘Arnavut Kilise Meclisi’ eylemler Latince yazıldı, sonra Arnavutçaya çevrildi. Arnavut dilinin en büyük metinidir.[4]
[4] Dhimiter Shuteriqi,Historia e letersise shqiptare, Tirane,Shtypshkronja Mihal Duri, 1983 s.30-47
1210 yılına ait Meshariden önce olduğunu kanıtlanan yeni bir metin bulunmuştur. Bu metin 208 sayfadan oluşur. Parşömen kağıdını yazılmıştır. Metin 3 bölümden oluşur. 1den 97ye kadar ilahiyattan, 98den 146ya kadar felsefeden, 147den 208e kadar ise tarihten bahsedilmiştir. Metin Latin alfabesi, Gega lehçesiyle yazılmıştır ancak tamamı ile Arnavutçadır. Metnin yazıları için kırmızı ve lacivert mürekkep kullanılmıştır. 3 baş harf ve 3 İncilin simgesi altınla yazılmıştır. Bu belgenin altına Thedor Shkodrani ‘Tanrı’nın isteği ve yardımıyla 9 Mart 1210da bitirdim’ notu düşmüştür. Metnin sonunda adı, soyadı ve imzanı bulunur. Metin şuan Vatikan Kütüphanesinin gizli arşivlerinde bulunmaktadır.[5]
[5] Gazeta Express Dr.Musa 25 shkurt 2014
[6] Dhimiter Shuteriqi,Historia e letersise shqiptare, Tirane,Shtypshkronja Mihal Duri, 1983 s.30-47
[7] Gazeta Express Dr.Musa 25 shkurt 2014
Meshariden önce yazıldığı düşünülen kitaptır. Avusturya dil bilim adamları tarafından bulunmuştur. Fakat gün yüzüne daha çıkarılmamıştır.[8]
[8] www.evropeelire.com Dr.Musa Ahmeti, 16-10-2016, 22:00
Niko Stilos ( Yunan bilim adamı)
‘Arvanit Kutsal Tarihi ‘ kitabında Arnavutların yazı eksikliğini anlatır.
Niko Stilos, Marco Boçari’nin 1809da yayımladığı ‘Marco Boçari’nin Sözlüğü’ adlı kitabını 2003te tekrar gün yüzüne çıkarmıştır.
19 yaşında Greko – Arnavut ilk sözlüğünü yayımladığından söz etmiştir ve önemini belirtmiştir.
Marco Boçari’nin 1809’da yayımladığı ‘Marco Boçari’nin Sözlüğü’ adlı kitabını, Niko Stilos 2004te tekrar gün yüzüne çıkardı. Bu sözlük Grek -Arnavut sözlüğü olmasıyla önemlidir. 111 sayfadan oluşmaktadır. 1494 Arnavutça , 1701 yunanca kelimeden oluşur.
Sözlük Paris müzesinde bulunmaktadır. Fransız konsolu bu sözlükten esinlenerek küçük bir sözlük yazmıştır. Fransızca – Arnavutça 440 kelimeden oluşmaktadır ve Paris müzesinde bulunmaktadır.
Stilos ‘Arvanit Kutsal Tarihi’ kitabında Arnavutların eskiliğini anlatır.
İslam dinini kabul eden Arnavut edepleri ve ozanları, eserlerini Türk-Arap harfleriyle yazmaya başlamışlardır. Bu yabancı harfler, Arnavutçanın fonetik bünyesine uygun değildi. Pjeter Bogdani 1675 yılında Vatikan’a rapor gönderiyor.
‘Öz alfabesiyle kitapları olmayan Arnavutluk, büyük engellerle karşı karşıyadır. Bir yanda Osmanlılar diğer yanda Yunanlılar ve Slavlar arasında sıkışarak yaşayan bu ulus gittikçe yok olma yolundadır’ demiştir.
Bu nedenle, Elbesanlı Anonim olarak tanınan Papa Tasi 17. yy‘ın sonunda 40 harfli bir alfabe düzenledi. Orta Arnavutluk’a yayılan bu alfabeden esinlenen Beratlı Konstantin de 1764te glagolitik işaretleri esas alan 37 harfli yeni bir alfabe meydana getirdi. 1795te Dhaskal Todri, Teodor Hacı Filipi 52 harfli ve 1801de Jan Vellaria 30 harfli grafik ve greko-glagolitik alfabelerinde görülmüştür.
Bu kaotik durumu son vermek isteyenler 1878 yılında Prizeren Birliğini kurdular. Vatanseverler siyasi ve kültürel meselelerin dışında alfabenin oluşturulmasında da güçlü bir ilham vermişlerdir.
Arnavut harfinin baskı birliği, İstanbul’da ki Arnavut aydınları;
SamiFrasheri
Hasan Tahsin
Pashko Vasa
Jani Vreto
Ziya ve Ali Danishi kurmuşlardır.
Harflere ait iki farklı kaynaklarımız vardır. Biri 36 harf, 26 Latin diğeri ise 36 harf, 25 Latin, 6 Slav ve 5 Grek’ten oluşmaktadır. Bu ABC 36 harften oluşmaktadır ve 7 ünlü, 29 ünsüz harf bulunmaktadır.
1879 yılında 136 sayfalık ‘Arnavut Dilinin Alfabetaresi’ yayımlanmıştır. (20.000 adet)
1899 yılında ‘Bashkimi’ birlik bir toplum tarafından yeni bir alfabe oluşturuldu. Bu toplumun başkanı Preng Daçi idi.
Mjeda’yla başka bir grup ‘Agimi’ Şafak tarafından 1901de yeni bir alfabe oluştu. Bashkimiden farklı bir ABC oluşturdu ve hemen kullanılmaya başlamıştır.
14 Kasım 1908 yılında Makedonya Manastır şehrinde bütün Arnavut bölgelerinden ve diasporalardan birçok ünlü Arnavut edebiyatçısı, dil bilimcisi, politikacısı ve birçok entelektüel davete katılmışlardır. Toplanan heyet 4 gruba ayrılmıştır.
Tarihçi, filozof ve dil bilimci olan rahip Gjergj Fishta heyet başkanı seçilmiştir.(Nobel ödülüne aday gösterilen ilk Arnavut’tur.)
Heyet başkanı ve oluşturulan gruplar 8 gün boyunca süren çalışmalardan sonra Arnavut alfabesi kabul edilmiştir. Bu alfabe 9 diyagramla (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) ve 2 diatrik (ç, ё) işaretiyle Latin alfabesine dayanmaktadır. Bu alfabe halen günümüzde de kullanılmaktadır.[9]
[9] Dhimiter Shuteriqi a.g.e ,fq.89-160.
ARNAVUT DİLİNİN LEHÇELERİ
Arnavutça, esas olarak Arnavutluk’ta, Kosova’da, Makedonya’da, Karadağ’da daha az sayıda Balkanların güneyinde, diğer kesimlerde, İtalya’nın doğu kıyısı boyunca (İtalya’da ki Arnavutlar- arbereshet), Yunanistan’ın güneyinde, Ukrayna’da, Türkiye’nin Trakya ve Ege bölgesinde yaşayan etnik Arnavutların konuştuğu Hint-Avrupa ailesine bağlı olan dildir.
Hint – Avrupa dillerinin bağımsız bir kolunun günümüzdeki tek temsilcisidir.[10]
Arnavutça, esas olarak Arnavutluk’ta, Kosova’da, Makedonya’da, Karadağ’da daha az sayıda Balkanların güneyinde, diğer kesimlerde, İtalya’nın doğu kıyısı boyunca (İtalya’da ki Arnavutlar- arbereshet), Yunanistan’ın güneyinde, Ukrayna’da, Türkiye’nin Trakya ve Ege bölgesinde yaşayan etnik Arnavutların konuştuğu Hint-Avrupa ailesine bağlı olan dildir.
Ancak II.Dünya savaşından sonra Enver Hoxha’nın bir Toska komünist rejimin başına gelmesiyle dil lehçesi de değiştirilmiştir. Fakat dünya Arnavutlarının çoğunluğu gega lehçesiyle konuşur.
( Tartışılan lehçe sorunu Kosova bağımsızlığıyla birlikte bir kez daha gün yüzüne çıkmıştır. Kosova Arnavutlarının hepsi gega lehçesiyle konuşur ve bu yüzden yeni bir dil reformuna gidilmesi veya Kosova’nın resmi dilinin gega olması gibi talepler mevcuttur. )
Arnavutlar tarih boyunca kendi içlerinde de göçler yapmıştır. Mesela İşkodra’dan Kosova’ya, Yanya’dan Manastır’a bu sebepten dolayı iki lehçenin de aynı bölgeler içinde konuşulduğu görülür.
[10] Shefqet Demiraj,a.g.e fq.25
Toska ve Gega lehçelerinin ayırt edici özellikleri ;
Gega fonetiği nazal harfler bulundurur ve telaffuzu epey kastırır.
Toskada ise daha çok Latinceden alınan yeni kelimeler bulundurur.
Geg Tosk
Toska fonetiğinde rotasyon özelliği mevcuttur.
Gega fonetiğinde ise ünsüz ünlülerin arasına girmektedir. ( ra-na, ba-na, za-ni)
Gramatikte ise ayırt edici özelliklerimiz;
Geg Tosk
Leksik Farklılıklarımız ;
Geg Tosk
Arnavutluk, Kosova, Makedonya Cumhuriyeti, Yunanistan, İtalya, Türkiye, Sırbistan.
Hint – Avrupa
Arnavutluk, Kosova, Makedonya Cumhuriyeti, Karadağ
___________________________________
*Trakya Üniversitesi Balkan Çalışmaları Ana Bilim Dalı Yüksek Lisans Öğrencisi, Aralık 2016
KAYNAKÇA
Demiraj Sh.(1988) Gjuha shqipe dhe historia e saj, Tirane: Shtypshkronja Mihal Duri.
Shuterıqı Dh. (1983) Historia e letersise shqiptare, Tirane: Shtypshkronja Mihal Duri
Shkurtaj Gj. (2012) Dialektet e Shqipes, Tirane: ,Shtypshkronja Morava
Revista Dituria (2008)
Gazeta Express (2014)
https://sqm.wikipedia.org
www.gjuhashqipe.com
www.evropeelire.com
www.cameriaime.com
www.albasoul.com
www.arnavuthaber.com Tez sahibinin izni olmadan hiç bir şekilde yayınlanamaz.
Admin (info@arnavuthaber.com)
www.arnavuthaber.com Türkiye Arnavutlarına Yönelik Bağımsız İmece İnternet Yayınıdır
Tüm Yazıları
